De baobabboom is inheems in minstens 37 Afrikaanse landen in Afrika en 2 op het Arabisch Schiereiland. Van de acht soorten is de Afrikaanse baobab – Adansonia digitata – de meest wijdverspreide. Hij kan in de zwaarste omstandigheden overleven: van zout water in de oceaan tot uitgestrekte droge savannes en bossen.

Baobabs zijn unieke bomen, die tot de langstlevende boomsoorten ter wereld behoren. Sommige exemplaren zijn meer dan tweeduizend jaar oud. Dankzij hun vermogen om water op te slaan in hun enorme stammen, met een diameter tot meer dan 10 meter, kunnen ze lange droogtes doorstaan. Die stam heeft ook een verbazingwekkend regeneratief vermogen en groeit makkelijk terug na schade door mensen of dieren op zoek naar voedsel of water.

In tegenstelling tot de meeste bomen, die een weelderig bladerdek hebben, staat de baobab vaak het grootste deel van het jaar kaal. Zijn dikke, bladloze takken strekken zich uit als skeletachtige armen, waardoor een vreemd en bijna mystiek uiterlijk ontstaat.

De boom groeit erg langzaam: hij begint te bloeien en vruchten te produceren vanaf ongeveer twintig jaar. In veel gevallen, vooral in droge gebieden, geven de bomen hun eerste vruchten echter pas veel later, na zo’n zestig jaar.

Bijzondere betekenis

In Afrikaanse culturen is elk deel van de baobab waardevol. De bladeren worden gegeten als een voedzame groente. Het vruchtvlees, met zijn pittige smaak, voegt smaak toe aan voedsel en dranken.

Baobabpulp is rijk aan antioxidanten, vitamines (zoals C en B), vezels en mineralen (zoals calcium, ijzer en magnesium). De zaden zijn een bron van olie in de cosmetische industrie. De bast wordt geoogst voor zijn vezels, die gebruikt worden in touwen en manden.

De schil van de vrucht wordt dan weer gebruikt voor gebruiksvoorwerpen en andere huishoudelijke artikelen. De bast en wortelextracten van de baobab worden veel gebruikt in de traditionele geneeskunde.

Door zijn waarde speelt de baobab een belangrijke rol in folklore en mythen. Veel Afrikaanse gemeenschappen beschouwen de boom als heilig en associëren hem met geesten. Bijgevolg worden er verschillende ceremonies en rituelen rond de boom uitgevoerd.

Ecologisch

Ook ecologisch gezien neemt de baobab een centrale positie in, omdat hij een breed scala aan wilde dieren ondersteunt, waaronder schimmels, insecten, vogels, reptielen, vleermuizen en apen.

De enorme stam dient als waterreservoir, terwijl het grote wortelstelsel de bodem stabiliseert en erosie voorkomt. Als de bladeren afvallen, verrijken ze de bodem met voedingsstoffen.

Bovendien slaat de baobab heel wat koolstof op. Hij haalt CO2 uit de atmosfeer en slaat die op, en helpt zo de klimaatverandering te beperken.

Wereldwijd succes

De baobab geniet een groeiende reputatie als superfood. Die reputatie kreeg een boost na de erkenning van de pulp van de boom als voedselingrediënt door de Europese Unie en door de Amerikaanse Food and Drug Administration in respectievelijk 2008 en 2009. De erkenning opende de weg voor het gebruik ervan als ingrediënt in dranken, voedingsmiddelen, natuurlijke remedies en cosmetica.

Zimbabwe is een pionier geworden in deze industrie en richt zich doelgericht op de lucratieve Europese markt.

Waarom wordt de boom bedreigd?

De baobab wordt op verschillende fronten bedreigd. De langzame groei, de enorme omvang, lange levensduur en economische waarde stellen de boom bloot aan veel risico’s.

Hoewel sommige Madagaskische baobabsoorten als ernstig bedreigd worden beschouwd, geldt dat niet voor de Afrikaanse baobab. Toch zijn er aanwijzingen dat specifieke unieke populaties in delen van Afrika afnemen, wat vraagt ​​om bewustere beschermingsmaatregelen.

En de klimaatverandering is al volop bezig om de ecosystemen te veranderen waarvan de baobabs afhankelijk zijn. De oeroude reuzen hebben een specifiek bereik aan bodem- en luchtvochtigheid nodig. En ze zijn voor hun voortplanting afhankelijk van specifieke bestuivers zoals vleermuizen en galago’s – kleine nachtactieve halfapen.

Stijgende temperaturen en veranderende neerslagpatronen verstoren die balans, wat de gezondheid van de boom en het voortplantingsvermogen beïnvloedt.

Ook culturele en religieuze veranderingen hebben een effect: de heilige status van de baobab neemt af. In sommige gemeenschappen wordt de boom nu vooral gezien als een relikwie uit het verleden. En naarmate de druk van de landbouw toeneemt, concurreert die steeds vaker met de baobab om ruimte en voedingsstoffen. De druk neemt daarom toe om de boom te kappen.

Baobabs in Georgië

De stijgende commerciële interesse in de boom is een tweesnijdend zwaard. De grote vraag naar baobabpulp doet de bezorgdheid toenemen over de verstoring van natuurlijke regeneratie, verlies van genetische diversiteit en de gezondheid van baobabpopulaties.

Baobab wordt nog steeds geoogst aan de hand van primitieve methoden, zoals het wegslaan van de vruchten vanop de grond, of door pinnen in de stam te slaan, wat schadelijk is voor de boom.

De commerciële interesse heeft ook een nieuwe bedreiging met zich meegebracht: biopiraterij. Zo werden in 2022 Keniaanse baobabbomen ontworteld en geëxporteerd naar Georgië. Acht bomen werden zo overgebracht, maar ze stierven later, wat wijst op het gebrek aan voorafgaand onderzoek naar hun levensvatbaarheid in het nieuwe thuisland.

Het incident wijst ook op het gebrek aan passend beleid en wettelijk kader om deze belangrijke bomen te beschermen tegen uitbuiting. En het onderstreept de dringende behoefte aan specifiek beleid voor de bescherming van de boom.

Wat moet er worden gedaan?

Om de baobab te beschermen zullen geïsoleerde inspanningen niet volstaan. Er is een combinatie nodig van een culturele en sociale aanpak en beschermings- en beheersmaatregelen op gemeenschapsniveau. Het vereist ook strategische wettelijke kaders en beleid, en samenwerking op nationaal en mondiaal niveau.

Dat beleid moet rekening houden met economische programma’s voor gemeenschappen, door ze te betrekken bij de waardeketen voor baobabproducten.

Duurzame oogsttechnieken promoten, zoals voldoende fruit achterlaten voor regeneratie, kan de bomen en de omliggende omgeving beschermen. En inheemse kennis integreren met hulpmiddelen zoals genetisch onderzoek kan die inspanningen nog versterken.