In de afgelopen weken hebben de activiteiten van China in de Zuid-Chinese Zee tot kopzorgen in de regio geleid. Chinese schepen zijn in aanvaring gekomen met Filipijnse schepen, vuurden waterkanonnen af op andere vaartuigen en gebruikten sonarstralen in de buurt van een Australisch schip. Bij dat laatste incident zijn verschillende Australische duikers gewond geraakt.

De Verenigde Staten en hun bondgenoten zien het steeds assertievere gedrag als een bewijs dat China de gevestigde maritieme orde wil uitdagen. Zelf hebben de VS en hun bondgenoten een vrij eenduidig standpunt over de Zuid-Chinese Zee. Zij vinden dat het open wateren moeten zijn die toegankelijk zijn voor iedereen. Verder moeten Zuidoost-Aziatische landen hun rechten op hun exclusieve economische zones langs hun kusten kunnen uitoefenen.

Maar hoe ziet China zijn rechten en legitimiteit in de Zuid-Chinese zee? En hoe ziet China het bredere maritieme beleid? Inzicht in dat standpunt is cruciaal om China’s acties te begrijpen in de constante disputen.

Een veranderende aanpak

Hoe China geschillen in de Zuid-Chinese Zee en de Oost-Chinese Zee benadert, is sinds de jaren 1980 gebaseerd op hetzelfde principe. Het beleid, bepaald door voormalig leider Deng Xiaoping, stelt dat China “soevereiniteitsgeschillen opzij zet en streeft naar gezamenlijke ontwikkeling” in de betreffende zeeën.

Dat principe ging echter uit van een gegeven Chinese soevereiniteit over de wateren. De Chinese leiders ging ervan uit dat andere landen die soevereiniteit zouden erkennen wanneer ze samen met China economische projecten zouden uitvoeren, zoals offshore gasvelden. Ze drongen er ook op  aan dat de deelnemende landen het ermee eens zouden zijn de geschillen opzij te zetten met het oog op de gemeenschappelijke belangen.

Maar die aanpak leverde niet de verwachte resultaten op.

In de jaren 2000 erkenden Chinese wetenschappers dat de verwachtingen moesten getemperd worden. Ze merkten dat gezamenlijke ontwikkelingsprojecten niet noodzakelijker nauwere banden creëerden tussen China en andere landen die aanspraak maken op de zeeën.

Ze argumenteerden dat andere landen de terughoudendheid van China – want zo werd de aanpak gezien door Chinese wetenschappers en leden binnen de regering – aangegrepen om hun eigen claims te doen gelden, waardoor de Chinese legitimiteit als heerser over de wateren werd ondermijnd.

De heropleving van de concurrentie tussen grootmachten China en de VS in de afgelopen jaren maakte de situatie nog ingewikkelder. Peking zette daardoor de Chinese maritieme aanspraken bovenaan de agenda, omdat de publieke opinie steeds assertiever werd en de wrok tegen de VS over de Zuid-Chinese Zee toenam.

China wordt assertiever

Een belangrijk keerpunt kwam in 2012 met een confrontatie tussen de Filipijnse marine en Chinese vissersschepen bij de Scarborough Shoal. Die landtong ligt ongeveer 200 kilometer uit de Filipijnse kust en binnen diens exclusieve economische zone. China nam de smalle landstrook in beslag en de Filipijnen spanden een rechtszaak aan bij het Permanente Hof van Arbitrage.

Dit betekende een verschuiving in het Chinese maritiem beleid en vormde de basis voor de conflicten die we sindsdien in de Zuid-Chinese Zee hebben gezien.

Vanuit Chinees perspectief is het essentieel om de soevereiniteit en jurisdictie van Peking in de regio te herbevestigen. Om dat te bereiken heeft Peking acties ondernomen om “bij wet over de zee te heersen”.

Dat omvatte uitgebreide landwinningsprojecten op atollen, kleine eilandjes gefundeerd op koraal. Onder meer voormalig leider Hu Jintao stond hier nochtans terughoudend tegenover. Ook werd de Chinese kustwacht versterkt, werden de patrouilles op zee opgevoerd en de binnenlandse maritieme wetgeving hervormd.

Chinese intellectuelen rechtvaardigen deze acties op basis van twee principes. Ten eerste stellen ze dat China historische rechten heeft om een groot deel van de Zuid-Chinese Zee te controleren op basis van de zogeheten “nine-dash line”, waardoor de implementatie van binnenlandse wetten in het gebied legitiem is. Ten tweede zorgen de maatregelen voor duidelijke wetten en regels om China’s maritieme domein te besturen, in overeenstemming met het beleid van de Communistische Partij om ook “bij wet te heersen over het land”. Ze versterken de Chinese jurisdictie over de betwiste zeeën en rechtvaardigen Chinese acties om militaire installaties op eilanden te bouwen.

Die activiteiten zijn zeer controversieel en worden betwist op basis van het internationaal recht. Het louter opleggen van binnenlandse wetgeving legitimeert niet automatisch de maritieme belangen van China.

Nadat China de uitspraak van het arbitragetribunaal in de zaak aangespannen door de Filippijnen aangespannen zaak had verworpen, was de perceptie in een groot deel van de wereld dat Peking internationale wetten overtrad.

Binnen China verhardde dit net de consensus onder politieke elites dat de huidige maritieme orde “onrechtvaardig” was. Lees verder onder de afbeelding>

Een “rechtvaardige en redelijke” maritieme orde

In reactie hierop probeert China internationale steun te krijgen voor zijn aanspraken en bij uitbreiding ook voor zijn wereldbeeld.

Daarvoor heeft Peking de oprichting van een “rechtvaardige en redelijke” maritieme orde gepromoot. In het 14e vijfjarenplan van China wordt dit doel expliciet genoemd voor 2021, als onderdeel van het overkoepelende doel om een maritieme “Alliantie van Gemeenschappelijke Lotsbestemming” te creëren.

De doelstelling sluit aan bij de visie van de partij op de “opkomst van het Oosten en de neergang van het Westen”. Het doel is om de bestaande maritieme orde te verschuiven van een orde die gedomineerd wordt door het Westen naar een orde die gebaseerd is op wat Peking “echt multilateralisme” noemt.

Met zijn “Alliantie van Gemeenschappelijke Lotsbestemming” promoot China zichzelf als wereldleider op het gebied van oceaanbestuur en stelt het een – in zijn ogen – beter alternatief voor. Dit narratief krijgt volgens Peking veel steun in het Zuiden.

Regels ombuigen in eigen voordeel

Westerse strategen bestempelen China vaak als een revisionistische kracht, die de gevestigde internationale orde uitdaagt. Die karakterisering geeft echter een te rooskleurig beeld van de Chinese ambities op het gebied van oceaanbeheer.

China lijkt niet van plan om de gevestigde orde te behouden of te veranderen. In plaats daarvan heeft Peking laten zien dat het geneigd is om specifieke regels binnen het bestaande kader om te buigen zodat ze aansluiten bij de Chinese belangen, door gebruik te maken van zijn institutionele invloed.

De internationale regels worden niet overal ter wereld op dezelfde manier geïnterpreteerd, en daarom heeft China zich gespecialiseerd in het navigeren door de grijze zones.

Uiteindelijk wil Peking de bestaande overeenkomsten en verdragen over maritiem bestuur domineren, zodat het zijn eigen agenda kan opleggen en zijn maritieme rechten en belangen kan beschermen. Natuurlijk staan niet alle landen positief tegenover de ambities van China. Met name de Filipijnen en Vietnam verzetten zich tegen de unilaterale aanspraken van China op de Zuid-Chinese Zee, omdat ze die zien als een claim op regionale hegemonie.

Het is niet mijn bedoeling om de Chinese acties hier goed te praten, maar om inzicht te geven in de interne perspectieven die Chinese acties sturen.

De invloed van China op het oceaanbestuur neemt duidelijk toe. Westerse mogendheden en Chinese buurlanden moeten het maritieme beleid van Peking beter begrijpen, omdat de toekomstige betrekkingen in de Zuid-Chinese Zee ervan afhangen.