Een ernstige droogte in het Braziliaanse Amazonegebied heeft het ecosysteem van het woud ernstig beschadigd, chaos gebracht voor de rivierbewoners die leven van de visserij en bosbranden aangewakkerd die de grootstad Manaus wekenlang in rook hebben gehuld.

Het Amazonebekken is goed voor een vijfde van het zoetwater dat naar de wereldzeeën stroomt. Maar het waterpeil van veel de grote rivieren in de regio is aanzienlijk gedaald door de droogte. Het gaat dan ook om de vierde ernstige droogte in het Amazonegebied in minder dan twintig jaar.

De droge omstandigheden werken opwarming, ontbossing en bosbranden in de hand, waardoor wetenschappers vrezen dat het het Amazonegebied naar een “kantelpunt” geduwd wordt. Eens dat bereikt wordt, dreigt het woud onherstelbaar te veranderen in een savanne-achtige omgeving.

“Er is iets dat invloed heeft op het klimaat van het bos, dat er voor de jaren 1960 niet was”, zegt de Braziliaanse klimaatwetenschapper Paulo Artaxo, lid van het VN-klimaatpanel (IPCC).

Wat is dat “kantelpunt”?

Klimatologen Carlos Nobre en Thomas Lovejoy gebruikten in 2018 in het tijdschrift Science Advances voor het eerst de uitdrukking “kantelpunt”. Ze verwezen daarmee naar de impact van de grootschalige natuurvernietiging in het Amazonegebied, met name ontbossing, klimaatverandering en bosbranden.

Hun invloedrijke studie schatte dat tussen de 20 procent en 25 procent van het Amazonewoud intact moet blijven om te voorkomen dat delen ervan evolueren naar een droger ecosysteem, dat lijkt op een savanne.

De onderzoekers stelden dat veel van de vochtigheid in het Amazonegebied afkomstig is van lucht die vanaf de Atlantische Oceaan wordt aangevoerd. Die wordt vervolgens meermaals geabsorbeerd en terug afgegeven door planten, bomen en watermassa’s in het woud.

Zonder boombedekking loopt echter meer dan de helft van het regenwater in het Amazonegebied weg, waardoor het uit die cyclus verdwijnt.

Naast ontbossing blijkt de opwarming van de aarde volgens klimaatmodellen dus ook droogte in het Amazonegebied te veroorzaken.

In een onderzoek uit 2022 in het tijdschrift Science schat men dat als de opwarming meer dan 3,5 graden Celsius boven het pre-industriële niveau bereikt, het Amazonegebied een kantelpunt kan bereiken en uitsterven, ongeacht hoeveel bomen er verdwijnen. Lees verder onder de afbeelding>

Hoeveel van het woud is al verdwenen?

Toen de Europese kolonisten voor het eerst in het Amazonegebied aankwamen, besloeg het 647 miljoen hectare. Sindsdien is al 13 procent verloren gegaan, volgens een schatting uit 2022 van het Monitoring of the Andean Amazon Project (MAAP).

Volgens Matt Finer, onderzoeker en directeur bij MAAP, heeft het oostelijke deel van het Amazonegebied maar liefst 31 procent van zijn bosareaal verloren. Dat is vooral zorgwekkend omdat het de Atlantische vochtstroom sterker verstoort, die komt daar namelijk het gebied binnen.

Bovendien is 38 procent van het Amazonegebied “aangetast”, waardoor het ecosysteem niet functioneert zoals het hoort. Dat bleek uit onderzoek dat dit jaar door Science werd gepubliceerd.

Er zijn verschillende tekenen dat het bos minder veerkrachtig wordt, vooral in de zuidelijke en oostelijke randen van het Braziliaanse Amazonegebied waar de ontbossing welig tiert.

Een studie uit 2021 in het tijdschrift Nature laat zien dat het zuidoosten van het Braziliaanse Amazonegebied nu meer CO2 uitstoot dan het absorbeert. Dat gebeurt zelfs in regenachtige jaren, wanneer de groene vegetatie gewoonlijk goed gedijt.

Hoe ernstig is de huidige droogte?

Er zijn aanwijzingen dat de huidige droogte mogelijk nog erger is dan die in 2005. Bovendien wordt de regio door de jaren heen steeds droger.

Op 1 november hadden zes van de 22 meetstations voor rivieren het laagste niveau ooit geregistreerd. Slechts vijf hadden een normaal niveau.

In de stad Manaus, die bijna verstikte door de rook van de bosbranden, heeft de Rio Negro het laagste niveau in 121 jaar bereikt.

Onderzoek toont aan dat sinds de jaren zeventig het droge seizoen in de zuidelijke gebieden van het Amazonegebied met wel een maand is toegenomen. Opvallend is dat in die periode de ontbossing in het Braziliaanse Amazonegebied in een stroomversnelling raakte.

Uit onderzoek dat in 2022 werd gepubliceerd door MapBiomas bleek dat het Braziliaanse Amazonegebied 14,5 procent van zijn oppervlaktewater is verloren tussen 1985 en 2021.

“Moerasgebieden drogen jaar na jaar op”, zegt Carlos Souza van MapBiomas, een samenwerkingsverband tussen universiteiten, ngo’s en technologiebedrijven.

Wat betekent dat voor de klimaatverandering?

Het Amazonewoud is op dit moment nog een koolstofput, wat betekent dat het CO2 uit de lucht haalt. Maar als er te veel bomen doodgaan en wegrotten, wordt het ecosysteem een CO2-uitstoter. Dan zal de voormalige “long van de planeet” de klimaatverandering versnellen.

In 2005, toen de laatste ernstige droogte het Amazonegebied trof, stierven er zoveel bomen dat het bos meer broeikasgassen uitstootte dan de jaarlijkse uitstoot van Europa en Japan. Dat bleek uit een onderzoek uit 2009 in Science. Lees verder onder de afbeelding>

Kan een kantelpunt nog worden afgewend?

Sommige onderzoekers zeggen dat het voor delen van het Amazonegebied te laat is om een kantelpunt te voorkomen.

“Het kantelpunt is geen toekomstscenario, maar eerder een fase die in sommige gebieden al aangebroken is”, aldus een rapport uit 2022 van het Amazonian Network of Georeferenced Socio Environmental Information (RAISG).

RAISG beveelt aan om onbeschermd openbaar land aan te wijzen als natuurreservaten of te erkennen als inheems gebied. Uit onderzoek blijkt dat die statussen bijzonder goed beschermen tegen ontbossing.

Nog eens 6 procent van het oorspronkelijke bosareaal zou moeten worden hersteld, aldus het kenniscentrum.

De ontbossing in het Braziliaanse Amazonegebied is in de 12 maanden voorafgaan aan juli met 22,3 procent gedaald, zo bleek uit overheidsgegevens.

Eind vorig jaar vernieuwde de nieuwe president van Brazilië, Luiz Inácio Lula da Silva, de belofte van zijn land om tegen 2030 12 miljoen hectare bosgebied te herbebossen, een gebied ongeveer zo groot als Engeland.

Uit de meest recente gegevens blijkt dat er in 2021 voor 74.000 hectare aan bosherstelprojecten is uitgevoerd, voornamelijk buiten het Amazonegebied.

Een onderzoek uit augustus 2023 van de Braziliaanse denktank Instituto Escolhas schatte dat investeringen van 228 miljard real (43 miljard euro) nodig zijn om de Braziliaanse herbebossingsbelofte tegen 2030 te vervullen.

Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd door  Thomson Reuters News Foundation.