Leestijd: 7 minuten

-Washington- Voor sommigen was hij een oorlogsmisdadiger door zijn keiharde beleid jegens Chili en Vietnam. Anderen prezen Kissinger ‘de Hemel in’, gisteren, op 100-jarige leeftijd overleeds de meest invloedrijke Amerikaanse diplomaat aller tijden Heinz Alfred (Henry) Kissinger.

‘De opera, het cultuurhuis, het spoorstation, het postkantoor waren herleid tot ruïnes. We stonden op een heuvel en keken naar de vallei. Een vernield verkeersbord lag langs de kant van de weg: Nürnberg 7 km, Fürth 6 km. Wie leeft bij het zwaard, zal omkomen door het zwaard. Daar, op de heuvel boven Nürnberg, zei ik mijn jeugd vaarwel.’

In mei 1945 stond Henry Kissinger opnieuw op de plek waar hij zijn jeugd had doorgebracht. Zeven jaar eerder hadden zijn ouders, vooral op aandringen van zijn moeder, besloten hun woning in het Beierse Fürth te verlaten richting de VS, op de vlucht voor het toenemende antisemitisme van de nazi’s. Tal van familieleden waren wel in Duitsland gebleven en overleefden de vernietigingskampen niet. Kissinger had intussen de Amerikaanse nationaliteit aangenomen en was als lid van de 84ste infanteriedivisie teruggekeerd naar Duitsland – waar hij als Heinz Kissinger op 27 mei 1923 was geboren.

Kort na zijn aankomst in New York, had hij op school de vraag gekregen wat het betekende om Amerikaan te zijn: ‘Ik schreef natuurlijk dat het zwaar was om gescheiden te zijn van de mensen met wie ik opgegroeid was en van de plekken die me vertrouwd waren. Maar ik vond dat dit een land was waar men over straat kon lopen met het hoofd rechtop, en daarvoor was het allemaal de moeite waard. Wat Amerika betekent voor de rest van de wereld, is de hoop voor mensen wereldwijd dat ze met het hoofd rechtop zullen kunnen lopen.’

Zelf relativeerde Kissinger altijd de impact van zijn jeugdervaringen. ‘Het bezorgde me geen levenslang trauma. Maar het had een impact: ik weet wat het is om onder een totalitair regime te leven.’

De Amerikaanse auteur Walter Isaacson, die in 1992 de nog altijd toonaangevende biografie over Kissinger schreef, kwam op basis van gesprekken met vertrouwelingen van Kissinger tot de conclusie dat het veel meer invloed had gehad dan Kissinger zelf toegaf: ‘Een verlangen om aanvaard te worden, een neiging om wantrouwig te zijn en zich onveilig te voelen: het waren begrijpelijke reacties op een jeugd die ondersteboven gekeerd werd door een van de gruwelijkste hoofdstukken in de menselijke geschiedenis.’

Internationale politiek

Die episode beïnvloedde ook zijn kijk op de internationale politiek. Kissinger was een overtuigd aanhanger van realpolitik, die morele overwegingen minder zwaar laat doorwegen dan de nationale belangen van een land. Hij had niets op met het idealisme van de Democratische president Woodrow Wilson. Die leer beschouwde de VS als het baken van de democratie, dat als een succesvol exportproduct tot wereldvrede zou leiden. Voor Kissinger, die in Duitsland gezien had hoe kwetsbaar democratie was, bleef macht de essentie van buitenlandse politiek.

Holbrooke, de Amerikaanse diplomaat die in 1995 de wapens deed zwijgen in Bosnië, was in het najaar van 1968 lid van de Amerikaanse delegatie die in Parijs klaarstond om over vrede te onderhandelen met de Vietcong en het regime in Noord-Vietnam. Kissinger, die fungeerde als raadgever van het Witte Huis, ving tijdens een bezoek aan Holbrooke op dat president Johnson kort voor de presidentsverkiezingen bereid was de zware bombardementen op te schorten en speelde die geheime informatie door naar het team van Richard Nixon, de Republikeinse presidentskandidaat. ‘Zo werd ik me meer bewust van Kissingers kennis en invloed’, schreef Nixon later. Na zijn verkiezing als president besloot hij Kissinger de post van nationale veiligheidsadviseur aan te bieden.

Als nationaal veiligheidsadviseur van de achterdochtige Nixon nam de invloed van Kissinger indrukwekkende proporties aan. De president had besloten het buitenlands beleid van de VS aan te sturen vanuit het Witte Huis, ten koste van het ministerie van Buitenlandse Zaken. De twee vonden elkaar in geen tijd. ‘Kissinger en Nixon leden allebei aan een vorm van paranoia’, zei Lawrence Eagleburger, jarenlang een naaste medewerker van Kissinger, daarover. ‘Ze ontwikkelden een samenzweerderige benadering inzake buitenlands beleid.’ De ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie werden buiten het beraad gehouden. Om lekken op te sporen, liet Kissinger zelfs persoonlijke medewerkers afluisteren.

Realpoliticus

Dat Kissinger een realpoliticus was, werd overduidelijk in zijn aanpak van de Vietnamoorlog, het zwaarste dossier dat hij en Nixon erfden. Het was Kissinger al langer duidelijk dat de VS onmogelijk de oorlog konden winnen: ‘De guerrilla wint, zelfs als hij niet verliest; het conventionele leger verliest als het niet wint’, had hij kort na zijn aanstelling in het vakblad Foreign Affairs geschreven.

Maar Kissinger vond dat de VS onmogelijk eenzijdig en onmiddellijk een punt achter hun aanwezigheid in Vietnam konden zetten – anders zouden ze een indruk van zwakte geven en hun geloofwaardigheid op de internationale scene en bij hun bondgenoten op het spel zetten. ‘Peace with honor’, was de nieuwe doelstelling.

Nixon en Kissinger kozen voor de ‘Vietnamisering’ van het conflict: een grotere rol van het Zuid-Vietnamese leger en een geleidelijke terugtrekking van de Amerikaanse troepen om de protesten in de VS tegen de oorlog te ontmijnen. Maar om de Noord-Vietnamezen toch aan de onderhandelingstafel te krijgen, moesten die blijvend onder druk gezet worden. Daarom gingen de bombardementen voort, en in 1969 breidden Kissinger en Nixon de oorlog zelfs uit naar Cambodja, waar de communistische Vietcong uitvalsbasissen had.

In 1972 leek een vredesakkoord dichtbij, na onderhandelingen tussen Kissinger en generaal Le Duc Tho. Maar toen de Zuid-Vietnamese president Nguyen Van Thieu zich verzette, kozen Nixon en Kissinger voor wat de geschiedenis inging als de ‘Kerstmisbombardementen’ om de Noord-Vietnamezen tot verdere toegevingen te dwingen. Daarbij kwamen minstens 1.600 burgers om het leven. Het leverde de twee het verwijt van oorlogsmisdaden op. Maar het werkte, en begin 1973 lag het vredesakkoord er.

‘Het akkoord van 1973 was eigenlijk dezelfde deal die Holbrooke en zijn collega’s al in 1968 in Parijs hadden kunnen sluiten, maar dan vijf jaar en honderdduizenden doden later, toen heel Indochina in brand stond’, aldus George Packer, journalist bij The New Yorker, in zijn biografie over Holbrooke. Volgens Isaacson vielen 20.252 van de 58.022 Amerikaanse doden in Vietnam onder het duo Nixon-Kissinger en sneuvelden 924.048 Noord-Vietnamese en 185.528 Zuid-Vietnamese soldaten. Naar het aantal burgerdoden kon men alleen raden.

Samen met Le Duc Tho kreeg Kissinger er wel in 1973 de Nobelprijs voor de Vrede voor. Kissinger verklaarde in zijn memoires zelf dat hij zich ‘ongemakkelijk’ voelde toen hij het nieuws te horen kreeg. Ondanks het vredesakkoord gingen de gevechten voort tot 1975, toen de Noord-Vietnamezen Saigon konden innemen. Zo gebeurde wat Kissinger gewild had: het Amerikaanse beleid was gericht op een ‘respectabele interval’ van twee tot drie jaar tussen de Amerikaanse terugtrekking en een communistische machtsovername in Vietnam.

Om het einde van de Vietnamoorlog te bespoedigen, had de strateeg Kissinger intussen een spectaculaire opening gemaakt naar het communistische China, waarmee de VS tot dan toe niet eens diplomatieke relaties onderhield.

Nixon en Kissinger doken als professionele schakers in de opening die gecreëerd was door de groeiende spanningen tussen China en de Sovjet-Unie. In zijn boek Over China beschrijft Kissinger hoe hij en zijn medewerkers in juli 1971 op een geheime missie naar Peking vertrokken, via Saigon, Bangkok, New Delhi en Rawalpindi: ‘De dramatische ontknoping vereiste dat we in alle steden afmattende tussenstops maakten, die we zo langdradig maakten dat de media ons niet langer zouden volgen.’ Het leidde tot het bezoek van president Nixon aan Peking in februari 1972.

‘Het bezoek dat Nixon aan China bracht, is één van de weinige gelegenheden waarbij een staatsbezoek een wezenlijke verandering in internationale aangelegenheden teweegbracht’, schreef Kissinger, die zichzelf op die manier in de zon zette. Het paradigma van Oost versus West dat de wereld sinds de Tweede Wereldoorlog gedomineerd had, maakte plaats voor een ‘driehoeksverhouding’, waarbij ruimte ontstond voor de ‘creatieve diplomatie’ en het streven naar een machtsevenwicht waar Kissinger zo tuk op was. Met Rusland had Kissinger een politiek van detente ingezet, wat in 1972 leidde tot de ondertekening van een eerste akkoord tussen Washington en Moskou over de beperking van strategische kernwapens.

‘Hij is de succesvolste diplomaat en onderhandelaar uit de Amerikaanse geschiedenis. Maar hij is ook een van de onbetrouwbaarste mannen die ooit zo’n hoog ambt hebben bekleed.’ Zo typeerde wijlen Richard Holbrooke Henry Kissinger. Een amorele en cynische man, voegde hij er achter de schermen aan toe.

Dat laatste bleek volgens zijn critici ten overvloede in Chili, waar de socialist Salvador Allende in september 1970 de democratisch verlopen presidentsverkiezingen won. In een sfeer van de Koude Oorlog gingen in Washington de alarmbellen af, omdat Allende goede banden onderhield met de Cubaanse leider Fidel Castro. Om te beletten dat Allende in oktober in het parlement definitief verkozen zou worden, ging Kissinger mee in een plan waarbij de CIA het Chileense leger tot een coup tegen Allende zou bewegen. Een plan dat deerlijk mislukte. ‘Ik zie niet in waarom we moeten toekijken hoe een land communistisch wordt door het onverantwoordelijk gedrag van zijn eigen bevolking’, had Kissinger voor de verkiezingen gezegd.

Ook na de installatie van Allende zette de Amerikaanse regering haar inspanningen voort om de Chileense president te destabiliseren, door de oppositie en het leger te steunen. Toen de militairen in 1973 onder leiding van Augusto Pinochet finaal ingrepen en Allende om het leven brachten, ontkende Kissinger elke betrokkenheid. Maar hij verborg niet dat hij opgelucht was: ‘Hoewel we geen hand hadden in de coup, vonden we dat Chili gered was van totalitarisme’, zei hij later.

Na het aftreden van Nixon in 1974 wegens het Watergate-schandaal, bleef Kissinger minister van Buitenlandse Zaken onder de nieuwe president Gerald Ford. Een functie die hij vanaf september 1973 bekleedde en tot 1975 combineerde met die van nationaal veiligheidsadviseur. Toen Ford de verkiezingen verloor van de Democraat Jimmy Carter, begon Kissinger aan een nieuw leven als auteur en veelgevraagd spreker op internationale conferenties.

Voor een terugkeer in de politiek was hij veel te omstreden. Maar vanwege zijn scherpe inzichten en gezag was er geen Amerikaanse president – Democraat of Republikein – die hem niet geregeld op een gesprek in het Witte Huis inviteerde. In een reeks boeken, zoals Diplomacy (1994), Ending the Vietnam War (2003), On China (2011) en World order (2014) gaf hij blijk van zijn indrukwekkende eruditie en van zijn onwrikbare geloof in realpolitik.

Nederland

De Amerikaanse oud-minister en topdiplomaat Henry Kissinger had een bijzondere band met Limburg. De latere winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede vocht in zijn jonge jaren vanuit het heuvelland tegen het Nazi-Duitsland dat hij een paar jaar eerder was ontvlucht.

Die periode maakte indruk, zo bleek later. Toen Kissinger in 1987 naar Aken kwam om de Karlspreis in ontvangst te nemen, landde hij met een privéjet op de luchthaven in Beek. Bij aankomst vroeg een verslaggever van De Limburger hem naar zijn herinneringen aan de provincie. „Hier in Limburg heb ik aan het eind van de oorlog nog gevochten, met name in Heerlen, maar dat zal wel flink veranderd zijn in de loop der jaren”, klonk het toen.