“De prijs van de vrijheid is eeuwige waakzaamheid”: het is een bekende uitspraak die toegeschreven wordt aan Thomas Jefferson, een van de grondleggers van de Amerikaanse democratie.

Voor Julian Assange is die prijs: vijf jaar in gevangenisschap, terwijl hij zich verzette tegen uitlevering aan de VS om er terecht te staan wegens aanklachten die geen democratie die naam waardig ooit had mogen doen.

Het is hartverwarmend te zien dat Assange is vrijgelaten uit de Londense Belmarsh-gevangenis en een vlucht naar Australië heeft kunnen nemen via het eilandje Saipan, dat Amerikaans territorium is. Daar formaliseerde hij het akkoord met de Amerikaanse overheid.

Maar het is ook teleurstellend om te zien wat een staat jarenlang in het werk heeft gesteld om een man te straffen die documenten en videos heeft gedeeld van mogelijke oorlogsmisdaden door Amerikaanse troepen.

Assange is al zoveel jaren een controversieel internationaal figuur dat je bijna zou vergeten wat hij heeft gedaan, waarom hij zulke extreme reacties uitlokt en wat zijn gevangenschap betekent voor de journalistiek en de democratie.

Wat heeft hij gedaan?

Assange, een Australische staatsburger, werd in de jaren 2000 bekend als oprichter van WikiLeaks, een website die gelekte overheids-, militaire en inlichtingendocumenten publiceerde en zo een reeks schandalen in verschillende landen onthulde.

De meeste documenten werden integraal vrijgegeven. Voor Assange paste dat in zijn doel van radicale transparantie. Maar voor critici betekende die vrijgave van documenten dat het leven van inlichtingenbronnen in gevaar kon worden gebracht.

Dat blijft een twistpunt. Assange krijgt de kritiek dat hij nonchalant is omgegaan met degenen die in gelekte documenten worden genoemd, en dat de publicatie van sommige documenten gewoon onnodig was.

Maar de critici, met name die in het Amerikaanse leger, zijn niet in staat geweest om specifieke gevallen te noemen waarin de vrijgave van documenten tot de dood van een persoon heeft geleid.

En in 2010 erkende Joe Biden als toenmalige vicepresident dat de publicaties van WikiLeaks “geen substantiële schade” hadden veroorzaakt. De toenmalige Amerikaanse minister van Defensie Robert Gates zei destijds dat landen zaken deden met de VS omdat het in hun eigen belang was, “niet omdat ze geloven dat we geheimen kunnen bewaren”.

Wereldberoemd

De sleutel tot het succes van WikiLeaks was de encryptie die Assange en zijn collega’s gebruikten om de oorsprong van documenten te maskeren en klokkenluiders te beschermen. De aanpak werd later gekopieerd door grote mediabedrijven.

WikiLeaks werd in april 2010 wereldberoemd toen het met de zogenaamde Afghan war logs, de Irak war logs en Cablegate, sets van duizenden documenten publiceerde. De documenten beschreven niet alleen talrijke mogelijke oorlogsmisdaden, ze boden ook een heel andere kijk op de rampzalige oorlogen van de Amerikanen en hun bondgenoten in Irak en Afghanistan.

En documenten zijn één ding – video is nog wat anders. Assange publiceerde een video met de titel “Collateral Murder”. De beelden toonden hoe de bemanning van een Amerikaanse helikopter Iraakse burgers en twee journalisten van Reuters doodde in 2007.

Los van hoe de bemanning converseert – “Hahaha, I hit them”, “Nice”, “Good shot” – toont die video ook aan dat de meeste slachtoffers burgers waren, en dat de camera’s van de journalisten voor wapens aanzien worden.

Als een gewonde man wegkruipt om zich in veiligheid te brengen, roept de bemanning geen grondtroepen op om hem gevangen te nemen – zoals het oorlogsrecht vereist – maar wordt toestemming gevraagd om opnieuw het vuur te openen.

Dat verzoek wordt ingewilligd, en als de gewonde man naar een minibusje wordt gedragen, wordt die met het kanon van de helikopter aan stukken geschoten. De chauffeur en twee andere reddingswerkers zijn op slag dood, terwijl de twee jonge kinderen van de chauffeur ernstig gewond raken.

De Amerikaanse legerleiding onderzocht de zaak en kwam tot de conclusie dat de soldaten in overeenstemming met de oorlogsregels handelden. Desondanks hebben Amerikaanse aanklagers de bewuste video niet gebruikt in hun aanklacht tegen Assange. Dat leidde tot beschuldigingen dat de VS liever niet wilden dat dergelijk materiaal verder in de openbaarheid zou komen.

Een even belangrijke opmerking: zonder de publicatie van de video zou de vermeende oorlogsmisdaad nooit in de openbaarheid gekomen zijn.

Ballingschap

Assange en WikiLeaks waren nog maar net wereldberoemd geworden, of het kwam allemaal tot een abrupte stilstand, toen hij aangeklaagd werd voor seksueel misbruik van twee vrouwen.

Assange heeft zich vervolgens zeven jaar lang opgesloten in de Ecuadoraanse ambassade in Londen om te voorkomen dat hij aan Zweden zou worden uitgeleverd voor ondervraging, van waaruit hij aan de VS zou kunnen worden uitgeleverd. Na de jaren in die ambassade zat hij vervolgens vijf jaar opgesloten in een Britse gevangenis.

Het was verwarrend om de kronkels in de zaak-Assange te volgen. Hij werd verguisd door zijn tegenstanders en vereerd door zijn aanhangers.

Ook journalisten, die geacht worden de waarheid aan het licht te brengen, namen heel uiteenlopende standpunten in: hij kreeg prijzen (een Walkley voor zijn uitmuntende bijdrage aan de journalistiek), maar werd ook gemeden (The New York Times noemde hem eerder een bron dan een journalist).

Persoonlijk lijden

Toen Zweden uiteindelijk de beschuldigingen van seksueel misbruik liet vallen, heeft de Amerikaanse regering haar verzoek om Assange uit te leveren snel opgevoerd tot een aanklacht onder de Espionage Act. Die kan bij veroordeling leiden tot 175 jaar gevangenisstraf.

Tot deze week gingen de meeste krantenkoppen over Assange dan ook over die uitleveringspoging. Onlangs nog kreeg Assange het recht om in beroep te gaan tegen het bevel van de Britse minister van Binnenlandse Zaken om hem uit te leveren aan de VS.

En zo komen we bij vandaag: Assange pleit schuldig op één aspect van de Espionage Act, en mag terug naar Australië.

Maar de lange, uitgesponnen en erg openbare zaak – niet enkel op juridisch vlak – doet vragen rijzen die nog lang niet allemaal beantwoord zijn. Nils Melzer, VN-speciaal rapporteur over Marteling, heeft de zaak diepgaand onderzocht en beschrijft ze in detail in zijn boek uit 2022.

Hij schrijft daarin:

De zaak-Assange is het verhaal van een man die vervolgd en misbruikt wordt, omdat hij de vuile geheimen van de machtigen heeft blootgelegd, waaronder oorlogsmisdaden, marteling en corruptie. Het is een verhaal van moedwillige juridische vooringenomenheid in Westerse democratieën die zich anders zo graag presenteren als lichtend voorbeeld voor de mensenrechten.

Assange heeft ook geleden onder juridische en diplomatieke processen in minstens vier landen.

Sinds zijn arrestatie in 2019 is hij volgens zijn team vaak vastgehouden in isolement, tot 23 uur per dag. Hij zou ook erg weinig toegang hebben gehad tot zijn juridische team, laat staan familie en vrienden, en werd vastgehouden in een glazen kamer tijdens zijn schijnbaar eindeloze uitleveringshoorzitting.

Zijn fysieke en mentale gezondheid gingen er zo sterk op achteruit dat hij zelfmoordbewaking kreeg. En dat is niet toevallig, schrijft Melzer:

De voornaamste bedoeling van de vervolging van Assange is niet, en dat is het ook nooit geweest, om hem persoonlijk te straffen, maar om een generisch precedent te stellen als wereldwijde afschrikking voor andere journalisten, uitgevers en activisten.

Dus, hoewel Assange een mens is en zijn lijden reëel is, heeft zijn rol in de spotlights een symbool van hem gemaakt, ongeacht of je hem nu als een held ziet die de vuile geheimen van de overheid heeft blootgelegd, of eerder als een sinister figuur.

Als de hele ervaring ons iets leert, is het wel dat machtige belangen aanpakken met een hoge persoonlijke kost kan komen.