Leestijd: 5 minuten

Kent U Vasili Archipov en Stanislav Petrov nog? Nee? Het zijn geen Heiligen, al verdienen zij het om op één dag zowel Zalig als Heilig te worden verklaard. Beide mannen hebben de aarde van de totale vernietiging gered, Archipov op zaterdag 27 oktober 1962, Petrov op maandag 26 september 1983. Beiden ­waren Sovjet-Russische officieren. Zij beslisten om niet te doen wat zij gezien de omstandigheden wel hadden kunnen doen: atoom­raketten afvuren. Daarmee hadden zij zonder meer een allesvernietigende atoomoorlog ontketend.

Vergissing

In die twee gevallen – er zijn er wellicht meer, maar zij zijn niet allemaal bekend – zouden atoomraketten zijn gelanceerd als gevolg van een vergissing, een misverstand, een ongelukje, een technische storing, en zo begrepen de twee dat in extremis ook. Er viel snel te handelen, waardoor voor overleg, reflectie, laat staan heroverweging nooit veel ruimte is. Tijdsdruk is er altijd bij: raketten en bommenwerpers hebben niet veel tijd nodig om hun doel te bereiken en zodra dat het geval is, is het te laat. De nieuwste generatie raketten is hypersonisch en haalt minimaal mach 5, vijf keer de snelheid van het geluid.

Op het hoogtepunt van de Cubacrisis in 1962 legden de Verenigde Staten een blokkade rond Cuba, om de Sovjet-Unie te dwingen de raketten weg te halen die ze er aan het installeren was. De Amerikaanse marine ontdekte dat de Sovjetonderzeeër B-59 er ­ondergedoken lag en trachtte die met dieptebommen naar de oppervlakte te dwingen. Maar de bemanning van B-59 had al dagenlang geen ­radio­contact met Moskou meer en vreesde dat de bommen betekenden dat het ­inmiddels tot een oorlog met de VS was gekomen.

Het aantal kernkoppen is aan Amerikaanse en aan Russische kant beperkt tot zowat 6.000. En al zijn ze zeker niet allemaal operationeel, wat overblijft volstaat ruimschoots om de aarde te vernietigen

De kapitein en de politiek commissaris van de duikboot vonden dat zij de atoomraketten die zij aan boord hadden, moesten afvuren op de VS. Daar verzette Archipov zich tegen, omdat niemand in de duikboot kon weten of het wel al tot een open conflict was gekomen. Hij was ‘slechts’ adjunct van de ­kapitein, maar wel stafchef van een groep uitgezonden duikboten, zodat zijn stem ook meetelde. Door dat gebrek aan consensus vuurde B-59 de raketten toch niet af. De ­wereld was door het ‘oog van de naald’ gekropen.

De nucleaire doctrine berust op een dubbel principe, dat afschrikking met vergelding verbindt. Wie een atoomoorlog begint, moet ­beseffen dat ‘per kerende post’ de vergelding zal volgen. Daarvoor moet elke partij een geloofwaardig nucleair arsenaal beschikbaar hebben. Dat is de even absurde als reële logica van mutually assured destruction (MAD, ook te lezen als ‘krankzinnig’): beide kampen zullen vernietigd worden.

Die logica gold ook in 1983, weer een moment van grote spanningen en wantrouwen tussen de nucleaire grootmachten. Bij de Navo stond toen Able archer in de steigers, een wargame over hoe een conventionele oorlog nucleair escaleert. Dat verontrustte Moskou, omdat de VS toen nucleaire Pershing II-raketten installeerden in Europa, die de Sovjet-Unie snel konden bereiken. De Russen vreesden dat Able archer geen oefening, maar een concreet aanvalsplan kon zijn.

Toen merkte luitenant-kolonel Stanislav Petrov, chef in een luchtverdedigingseenheid in Moskou, iets op de radar dat eruitzag als vijf uit de VS gelanceerde intercontinentale raketten. Er viel snel te beslissen, want zulke raketten bereiken in luttele minuten tijd hun doel. ­Petrov besloot zijn al argwanende superieuren niet in te lichten, ­omdat zij vast tot nucleaire vergelding zouden besluiten. Hij deed dat omdat hij meende dat het vals alarm was: vijf raketten is wat weinig voor een atoomaanval. Hij had gelijk: wat zijn radar had opgepikt, waren geen raketten, maar de reflectie van zonlicht op hoge bewolking. Weer was de wereld door ‘het oog van de naald’ gekropen.

Aarde vernietigen

Om dit soort misverstanden te voorkomen, sloten de VS en de USSR meerdere accoorden om hun nucleaire arsenalen te beperken, eventueel met beloften om deze niet als eerste in te zetten of om de technologie niet met andere landen te delen. Veel van die verdragen zijn inmiddels opgezegd of niet verlengd, uit wantrouwen, uit arrogantie of, voor de VS, omdat China er geen partij in is en dus ­onbeperkt nucleaire arsenalen kan uitbouwen. Het aantal kernkoppen is nu aan beide kanten beperkt tot ongeveer 6.000 en al zijn ze ­zeker niet allemaal operationeel, wat overblijft volstaat ruimschoots om de aarde te vernietigen.

De gevallen uit 1962 en 1983 bieden inzicht in de praktijk van de nucleaire oorlog. Een cliché wil dat die begint met een druk op de knop of het openen van het koffertje met de nucleaire codes waarmee de presidenten van de VS en Rusland het fatale bevel geven. In de regel zouden zij dat doen in overleg met de minister van Defensie en hoge militairen en politici.

Dat de Russische president Vladimir Poetin in de context van zijn oorlog tegen Oekraïne beval om de staat van paraatheid van de ­‘afschrikkingseenheden’ te verhogen, is meer dan zorgwekkend. Temeer ­omdat niemand precies kan ­inschatten welke logica hij volgt, wie hij consulteert, hoe rationeel hij nog handelt of hoe paranoïde hij is. Die paranoia toont zich in de grotesk lange tafels waaraan hij overleg pleegt, blijkbaar uit angst voor een coronabesmetting.

Censuur

Poetin is ook onvoorspelbaar. Slechts weinigen hadden verwacht dat hij in Oekraïne het soort oorlog zou ontketenen dat er nu aan de gang is. Russische militairen zouden zijn beve­len kunnen bijsturen. Maar zijn die er nog? Niet dat deze ­allen de hele dag aan de wodka zitten, maar het is de regel dat autocraten als Poetin niet gesteld zijn op competentie. Die ervaren ze als hinderlijk en weren ze uit hun entourage. De repressie en censuur laten al evenmin ruimte voor meer redelijke tegenstemmen.

Toch zijn ook scenario’s denkbaar waarin militairen een roekeloos nucleair bevel kunnen temperen. Dat gebeurde in de VS in de nadagen van het presidentschap van ­Richard Nixon, die door het Watergate-schandaal geheel onberekenbaar werd. Het Penta­gon bouwde toen extra filters in de procedures om een ‘druk op de rode knop’ door Nixon niet meteen in de praktijk te brengen. Naar verluidt ­gebeurde hetzelfde in de nadagen van Donald Trump.

Het optreden van Archipov en Petrov leert nog iets anders. Een bevel geven is één ding, het uitvoeren is iets anders. Dat is de taak van de commandanten van raketbatterijen, duikboten of nucleair bewapende luchtmachteenheden die de kernwapens moeten lanceren of droppen. Die kunnen, zoals al twee keer bleek, er anders over denken dan paniekerige superieuren.

‘Vuile bommen’

Ondertussen breidde de nucleaire dreiging zich uit. In een conventionele oorlog kunnen civiele nucleaire centrales een doelwit worden, zoals nu in het Oekraïense Zaporozje. In de aanvalsroute van Wit-Rusland naar Kiev ligt ook de in 1986 ontplofte kerncentrale van Tsjernobyl. Eerder circuleerden al berichten dat Russische bommen een depot van kernafval hadden getroffen. Kernenergie heeft haar risico’s. Bedenkelijker nog is de ­inzet van ‘vuile bommen’, die niet tot nucleaire detonatie leiden, maar wel radioactiviteit verspreiden. Tot nu toe zijn die in Oekraïne evenwel niet gesignaleerd.

In The New York Times toonde Mary Elise Sarotte, die de geschiedenis van de Koude Oorlog bestudeert aan de Johns Hopkins-universiteit, zich zeer ongerust. Een incident, misrekening of provocatie, boven de Zwarte Zee of aan de grens tussen Oekraïne en zijn vier buren die lid zijn van de Navo, kan forse gevolgen hebben. Zelfs als Poetin de kernwapens ‘op stal houdt’, kan een radioactieve wolk uit Oekraïne, bijvoorbeeld bij een ramp in ­Zaporozje, West Europa snel bereiken. Oekraïne is vlakbij.