Iedereen doet wel eens aan wensdenken: geloven dat wat we willen waar is, ongeacht de feiten. Maar doen we dat om ons minder zorgen te maken over de toekomst? Dat is wat de UvA samen met een internationaal team wilde onderzoeken.

“Mensen zijn niet alleen maar waarheidszoekers”, stelt Joël van der Weele, hoogleraar Economische Psychologie. “Ook wat we als prettig en geruststellend ervaren beïnvloedt onze overtuigingen. Denk aan geloof in een hiernamaals of optimisme over gezondheidsresultaten.”

Dat soort wensdenken was wel al onderzocht, maar voornamelijk in relatie tot een positief toekomstbeeld, bijvoorbeeld als mensen deelnemen aan de loterij. Van der Weele en zijn collega’s wilden weten of ook een negatief toekomstbeeld ons aan het wensdenken zet.

Elektrische schokken

Daarvoor zetten ze een reeks van vijf experimenten op met meer dan 1700 deelnemers. Die kregen heel kort patronen te zien, bijvoorbeeld strepen in een bepaalde richting of gekleurde stippen. Sommige van die patronen waren gekoppeld aan een negatieve uitkomst, zoals een milde elektrische schok of geldverlies. De deelnemers werd van tevoren verteld welke patronen dat waren. Vervolgens moesten ze de onderzoekers vertellen welk patroon ze dachten te hebben gezien.

In elk van de vijf experimenten herkenden de deelnemers consequent minder vaak het schokpatroon. “Mensen die schokpatronen zagen, maakten vaker fouten denkende een neutraal patroon te zien, dan andersom”, legt hoogleraar Neuroeconomics Jan Engelmann uit. “We constateren dus een neiging om patronen zonder negatieve uitkomsten te zien.”

Volgens de onderzoekers toont het onderzoek aan dat de negatieve emoties van angst en onzekerheid tot wensdenken leiden. Dat wordt extra onderstreept doordat wensdenken verdween toen in het experiment de negatieve uitkomsten werden vervangen voor positieve uitkomsten.

Nuttige reflex, maar…

De auteurs erkennen dat wensdenken nuttig kan zijn, omdat het ons helpt om te gaan met angst en onzekerheid over toekomstige gebeurtenissen. Maar ze maken zich wel zorgen over situaties waarin te veel optimisme mensen ervan weerhoudt noodzakelijke actie te nemen.

“Mensen kunnen te hoopvol worden als dingen onzeker zijn”, zegt Engelmann. “We zien dit gebeuren bij klimaatverandering, wanneer financiële markten fluctueren, en zelfs in persoonlijke gezondheidssituaties wanneer mensen medische hulp vermijden omdat ze denken dat alles wel goed komt.”

Volgens de onderzoekers kan het verminderen van negatieve emoties als angst en onzekerheid dus ook een teveel aan optimisme bestrijden.