De beelden van tientallen kadavers van zoetwaterdolfijnen en de van hitte gebarsten grond in rivierbeddingen, schokten vorig jaar de wereld. Het Braziliaanse Amazonegebied werd getroffen door de ergste droogte ooit. Maar een nieuw rapport van de Civiele Bescherming van de staat Amazonas suggereert dat het ergste echter nog moet komen.

Ondertussen heeft de regen rivieren opnieuw bevaarbaar gemaakt en gemeenschappen die geïsoleerd raakten door de historische droogte, weer met elkaar in contact gebracht. Maar globaal genomen staan de rivieren in de hele regio vandaag wel op een lager niveau dan tijdens het overstromingsseizoen van 2023, dat toen ook al weinig neerslag bracht.

Begin mei stond de rivier de Negro op 25,57 meter, zo’n 1,75 tot 3,75 meter lager dan in de afgelopen drie jaar. In juni daalde het peil van de Madeira-rivier in twee weken tijd met 3 meter tot 4,15 meter, het laagste peil dit jaar.

Tot nu heeft het in de Amazonestaten nog niet genoeg geregend om daar grote verandering in te brengen. In Rio Branco, de hoofdstad van de deelstaat Acre, viel er tot eind juni bijvoorbeeld amper 1,20 millimeter regen – zorgwekkend weinig in vergelijking met de 60 mm die in die periode werd verwacht.

Ook waren er vorige maand 82 steden in het hele land waar het extreem droog is geweest, en 735 steden waar ernstige droogte werd opgetekend, een serieuze verslechtering in vergelijking met vorig jaar: toen was er in juni één stad met extreme droogte en 44 steden met ernstige droogte. Lees verder onder de afbeelding>

Mager regenseizoen

Nationale en internationale media hebben al gemeld dat de droogte dit jaar die van 2023 zal overtreffen en ook een maand eerder zal komen dan voorspeld. Volgens onderzoeker Renato Senna van het National Amazon Research Institute is de extreme gebeurtenis van vorig jaar nog niet voorbij.

Al is niet iedereen het daar mee eens. Ayan Fleischmann, ingenieur en onderzoeker bij het Mamirauá Sustainable Development Institute van het Ministerie van Wetenschap, Technologie en Innovatie, meent bijvoorbeeld dat “er niet genoeg elementen zijn om te beweren dat de volgende droogte extreem zal zijn”.

Fleischmann heeft zelfs al zijn bezorgdheid geuit over wat hij “sensatiezucht” noemt, onder andere bij andere experts die op 26 juni samenkwamen tijdens een evenement van zowel overheidsinstellingen als ngo’s om de toestand van de belangrijkste rivierbekkens in het Amazonegebied te beoordelen en een scenario voor de komende droogte te schetsen.

Hij erkent wel dat het een eerder mager regen- en overstromingsseizoen is geweest maar ziet ook dat het waterpeil in de rivieren wel degelijk is gestegen, wat volgens hem duidt op het nabije einde van het droge seizoen, waarvan de piek pas over vier maanden valt en volgens hem nog te ver af ligt om er al precieze voorspellingen over te doen.

Boog van ontbossing

Ook het fenomeen La Niña (het water voor de kust van de Stille Oceaan is dan kouder dan normaal) brengt extra onzekerheid met zich mee om precieze voorspellingen te doen, want het resultaat is vaak juist méér neerslag in het Amazonegebied, zegt Fleischmann. Hij voegt daaraan toe dat in 2023 El Niño in actie was, een weerfenomeen dat net het tegenovergestelde effect veroorzaakt. “Er heerst consensus onder deskundigen dat het nog te vroeg is om uitspraken te doen”, concludeert hij.

Het Amazonegebied is geen monolitisch blok, gaat hij verder. De regio staat dan wel bekend als de ‘boog van ontbossing’ en heeft inderdaad af te rekenen gekregen met meer droogteperiodes, maar anderzijds vonden in de afgelopen tien jaar ook zes van de tien ergste overstromingen in de geschiedenis van de Negro-rivier hier plaats. En eerder dit jaar werden nog meer dan 100.000 inwoners van de staat Acre getroffen door extreme overstromingen, terwijl dorpen in de staat Roraima moesten afrekenen met bosbranden.

Volgens Patrícia Pinho, plaatsvervangend wetenschappelijk directeur van het Amazon Environmental Research Institute, zijn droogtes en overstromingen deel van de natuurlijke hydrologische cyclus in het Amazonegebied. “Wat we nu wel zien is dat de twee extremen in deze cyclus in omvang toenemen”, aldus Pinho.

“De droogtes van de laatste tijd zijn dramatisch door de intensiteit en omdat ze elke keer langer duren. Door de klimaatverandering vinden gebeurtenissen met een intensiteit die vroeger maar eens in de honderd jaar voorkwam, nu ongeveer om de vijf jaar plaats.”

Klimaatverandering maakte de historische droogte van 2023 – die de regio onderdompelde in een noodtoestand die meer dan een half miljoen mensen trof – ook dertig keer waarschijnlijker, stelt een nieuw rapport van World Weather Attribution.

Toch roept Fleischmann op tot voorzichtigheid bij het communiceren hierover. “De dynamiek van de rivieren dicteert hier het dagelijks leven, en de droogte van vorig jaar was inderdaad traumatiserend. Maar als je beweert dat het dit jaar nog erger wordt, stimuleer je geen actie. Je creëert alleen maar paniek.”

Beter voorbereid

In Manaus, de hoofdstad van de staat Amazonas, kromp vorig jaar de industriële economie met 16,6 procent door toedoen van de droogte. Dit seizoen hebben de bedrijven van Manaus het gevoel dat ze geen kostbare tijd mogen verspillen aan nauwkeurige weersvoorspellingen. De vorige droogteperiode heeft de aankomst van goederen met negentig dagen vertraagd en de logistieke kosten met 300 procent doen stijgen.

Terwijl de lokale bedrijven rekening houden met een periode van zestig dagen beperkte bevaarbaarheid van de belangrijkste rivieren (twee keer zoveel als normaal), vergadert de Handelsfederatie van Amazonas met vertegenwoordigers van lokale en federale overheden over de aanpak van het volgende droge seizoen. In juni kondigde de federale overheid een investering van 500 miljoen reais aan (83 miljoen euro) voor het uitbaggeren van delen van de rivieren Amazonas en Solimões om een betere bevaarbaarheid te garanderen.

Ook sommige staten vinden afwachten geen optie. In Rondônia werd op 19 juni de officiële noodtoestand afgeroepen voor hoofdstad Porto Velho nadat het peil van de Madeira-rivier in twee weken tijd met 3 meter was gedaald. In Acre daalde in mei het niveau van de rivier Rio Branco – na eerst overstromingen in februari – naar het laagste peil in vijf jaar tijd. Het resultaat was de oprichting van een crisisbureau en de afkondiging van een milieunoodtoestand in alle 22 gemeenten van deze deelstaat.

En ondertussen heeft ook deelstaat Amazonas een schatting gemaakt dat de droogte dit jaar 150.000 gezinnen zal treffen. De  autoriteiten adviseren om water en voedsel in te slaan als voorbereiding op mogelijke extreme omstandigheden.

Fleischmann erkent dat regeringen dit jaar veel eerder in actie komen dan in 2023, en ziet het als een teken dat er belangrijke lessen zijn geleerd. Toch stelt hij dat er ook meer nodig is. “Er is nog een lange weg te gaan. We moeten meer doen dan enkel voedsel uitdelen op het moment dat de extreme gebeurtenis heeft plaatsgevonden. Wat we nodig hebben is preventie, en meer lange-termijndenken.”

Volgens Pinho verschuilt Brazilië zich achter de mitigatieagenda, onder meer door het terugdringen van de ontbossing van het Amazonegebied. “Dat is natuurlijk heel belangrijk maar tegelijk ook niet genoeg. We lopen nog steeds te ver achter met onze inspanningen om ons aan te passen aan de nieuwe realiteit”, zegt ze.

“Zelfs extreme gebeurtenissen monden niet uit in rampen als we ons goed voorbereiden”, zegt Fleischmann. Maar zo’n voorbereiding is een behoorlijke uitdaging in een gebied zoals de  Amazone. Gezinnen weten dat er na een ramp al een volgende om de hoek loert. “Zo gauw als de extreme droogte over is, en we nog moeten recupereren van de gevolgen daarvan, dienen we ons al voor te bereiden op een overstroming. Er is amper tijd om je echt opnieuw voldoende voor te bereiden.”

Voor de gemeenschappen die in de frontlinie leven zijn de gevolgen vaak erg “negatief en pervers”, zegt Pinho. Zij hangen heel erg af van de dynamiek van de plaatselijke rivieren en hoe die zich gedragen. Toch blijkt meestal dat ze een manier vinden om zich te verzamelen en iets te ondernemen, vaak net omdat de staat de grote afwezige is. “Maar tegelijk zij ze het zelf wel die de zware last op hun schouders moeten nemen.”

Amazone verliest veerkracht

Waterverlies is absoluut geen ongekend probleem in het Braziliaanse Amazonegebied, stelt een onderzoek dat in juni is gepubliceerd door MapBiomas, een netwerk dat kaarten maakt van de dekking van land en de oppervlaktes van water. Brazilië heeft nog steeds de grootste waterdekking in Brazilië (62 procent), maar het bioom heeft ook de grootste verliezen geleden sinds 1985, het jaar waarin de metingen van start gingen.

In het hele land begon het probleem te verergeren in het jaar 2000. De afgelopen tien jaar kunnen we zelfs spreken van een kritieke situatie. In Roraima, de staat die het zwaarst is getroffen, is het overstromingsgebied de afgelopen twee decennia met de helft gekrompen.

Volgens Pinho is het Amazoneregenwoud, naast het Noordpoolgebied, een van de meest kwetsbare biomen voor stijgende temperaturen en klimaatverandering. En achter het drastische waterverlies zit nog een heel complex samengaan van oorzaken: “Er zijn drie belangrijke factoren: ontbossing, de teloorgang van de kwaliteit van bossen en de voortdurende klimaatcrisis”, legt Carlos Souza Jr. uit, een onderzoeker bij de Braziliaanse natuurbeschermingsorganisatie Imazon.

“Ontbossing leidt tot stijgende temperaturen en lokale afname van neerslag, wat leidt tot langere en drogere zomers, met name in de gebieden die al ontbost zijn.” Drogere bossen krijgen ook te maken met nog andere milieuveranderingen waardoor de veerkracht van het bos verdwijnt en het hele ecosysteem kwetsbaarder wordt voor brand.

“En tot slot is er de klimaatverandering, met grootschalige effecten zoals sterkere en frequentere El Niños en de opwarming van het water in de Atlantische Oceaan. Dat alles bij elkaar zorgt voor een droger en brandgevoeliger Amazonegebied”, zegt Souza.

In 2023 was er niet alleen de ergste droogte ooit, het aantal bosbranden in het Amazonegebied nam ook toe met meer dan 35 procent – terwijl dat voor het totale land een toename was van 6 procent.

En dan blijft er de sombere voorspelling voor 2024. De feiten zeggen dat er tot nu al meer dan 60 procent meer branden zijn geweest dan in de eerste zes maanden van 2023, het ergste scenario in twintig jaar.

Terwijl het Amazonegebied grote overstromingsgebieden zag verdampen, heeft de naburige Pantanal, een van de grootste wetlands ter wereld, ook al behoorlijk wat wateroppervlak verloren, volgens de gegevens van MapBiomas.

Dit jaar waren er ook al de ergste bosbranden in de geschiedenis van de regio, met meer dan 3500 geregistreerde branden, ruwweg de helft meer dan het vorige record van 2020 (2534 branden). Bijna allemaal zijn ze veroorzaakt door menselijke activiteit en minstens gestart op private terreinen. Volgens Marina Silva, de Braziliaanse minister van Milieu en Klimaatverandering, houden al deze bosbranden rechtstreeks verband met de toegenomen ontbossing.

En aangezien de piek van het droge seizoen in de Pantanal meestal in september valt, kunnen er bovenop de records die nu al staan, nog veel natuurrampen bijkomen.