Afrika: wat betekent dat eigenlijk?

De naam Afrika is aan het continent gegeven door Europese slavenhandelaars, kooplui, kolonisten en ‘ontdekkingsreizigers’ die in de jaren 1300 voor het eerst voet zetten op het continent. De term is waarschijnlijk afkomstig van het Griekse aphrike: ‘zonder koude’ of het Latijnse aprica: ‘zonnig’.

Zo gaat dat: mensen geven namen aan vreemden of nieuwe plekken die ze ontdekken om die te kunnen identificeren. Maar de geschiedenis leert ook dat dergelijke benamingen vaak negatief zijn, doordat de ongezonde geest van concurrentie dergelijke nieuwe ontmoetingen karakteriseert.

In werkelijkheid zijn de namen dus in veel gevallen beledigend. Zo leren we van Homeros dat de Grieken de mensen in Oost-Afrika bij de eerste ontmoetingen ‘aethiops’ noemden: zoveel als “zonverbrand gezicht”. De oude Joden verwezen naar mensen van een andere afkomst of geloof als ‘gentiles‘. De oude Chinezen noemden mensen in Mongolië ‘barbaren‘, en zo gaat de lijst door.

Soms slaat zo’n beledigende benaming niet rechtstreeks op de mensen, bijvoorbeeld wanneer de cultuur of de bewoners genegeerd worden. Dat is het geval voor bijvoorbeeld Afrika of Zuid-Afrika. Aphrike verwijst naar het klimaat, Zuid-Afrika verwijst naar geografie. De twee voorbeelden hebben gemeen dat er gezwegen wordt over de mensen die er wonen, hun cultuur of hun verwezenlijkingen. Dat impliceert dat de geschiedenis pas is begonnen met de naamgever, alsof er niets bestond voor die arriveerde.

Is Afrika een racistische term?

Namen gebruiken we om onderwerpen te identificeren en zin te geven aan de wereld rondom ons. Het is in dat opzicht een goed en krachtig middel.

Het probleem ontstaat wanneer die naam een wapen wordt, zoals bij racistische termen het geval is. Slavernij, kolonialisme en racistische ideologieën zoals apartheid in Zuid-Afrika blijven een van de ergste voorbeelden van dat soort termen.

In onze paper argumenteren mijn coauteur en ik dat de naam Afrika een racistische term is. De woorden aphrike of aprica verwijzen naar het hete klimaat op het continent, misschien wel overdrijvend dat het hele continent geen koude kent. Als een continent heet is en zonder koude, is het dan geen spreekwoordelijke hell hole?

Of neem de betekenis van aethiops. De mensen op het “zonnig continent zonder koude” werden de mensen met de zonverbrande gezichten. De harde zon heeft de huid van de inwoners verbrand. Als iets verbrand is, noemen we het zwart.

Het hoeft niet te verwonderen dat de verdedigers van wetenschappelijk racisme aan sommige Europese universiteiten in de 18de en 19de eeuw, met name aan de Universiteit van Göttingen, besloten om de Afrikaanse mensen te categoriseren met de kleur zwart. De Amerikaanse inheemse bevolking kreeg het etiket rood, sommige Aziatische volken bruin en andere geel, en Europeanen wit.

Wij zien die kleuren als variërende niveaus van degeneratie, afgezien van wit natuurlijk, dat is zuiver, onaangetast en smetteloos. Mensen verdelen in kleuren is naar onze mening altijd racistisch. Zich identificeren met wit betekent dat je andere als niet-wit ziet, en dat is indirect racisme. En iemand anders met een andere kleur bestempelen – zoals zwart – is rechtstreekse raciale subordinatie.

Dat project van kleurencategorieën voor de rassen stelde in essentie een raciale hiërarchie op met het doel om wetenschappelijk racisme en slavernij, koloniale oppressie en uitbuiting te verdedigen.

Willen we dan een naamsverandering voor Afrika?

Jazeker, daar pleiten we voor. We vinden het erg dat een heel continent met een beledigende term bestempeld wordt. Een groot aantal Afrikaanse landen, zoals Zambia (Noord-Rhodesië), Zimbabwe (Zuid-Rhodesië), Burkina Faso (Opper-Volta), Ghana (Goudkust), zijn na hun politieke onafhankelijkheid al van naam veranderd omdat die beledigend was of hun cultuur of merites als beschaving negeerde.

We argumenteren dat het hele continent die weg ook moet kiezen. Het is zelfs nog pertinenter, omdat de naam Afrika enkele associaties heeft, zoals aethiops en zwart of negro, die het fundament vormen van de moderne anti-Afrikaanse segregatie in Amerika, apartheid in Zuid-Afrika en aanhoudende raciale onderwerping in veel andere delen van de wereld.

In ons onderzoek stellen we voor om Afrika te vervangen door een benaming als “Anaesia”, die afgeleid is van de twee Igbo-woorden “ana” en “esi”: wat betekent “land of plek van origine”. Zo’n naam refereert naar het continent als de eerste thuis van alle mensen, en de plek waar de eerste menselijke taal werd gesproken.

Jonathan O. Chimakonam is hoogleraar Filosofie aan de Universiteit van Pretoria. Deze opinie is oorspronkelijk verschenen bij mediapartner The Conversation.