Palestina, de Westelijke Sahara en meer recent Jemen, Soedan of Oekraïne: op politiek vlak hebben de Verenigde Naties (VN) amper een verschil kunnen maken. Wel heeft de organisatie zich toegelegd op het verstrekken van voedsel, onderdak en medische zorg aan mensen die lijden als een gevolg van deze conflicten.

Deze vaststelling draagt bij aan het feit dat de VN, toch op politiek vlak, grotendeels gezien worden als een monumentale mislukking en geleidelijk aan veranderd is in niet meer dan een humanitaire hulporganisatie.

Onherkenbaar, maar niet modern

De VN hebben wel degelijk een stem in de geopolitiek gehad. De instelling is subversief geweest in de strijd tegen kolonialisme en apartheid, en zou ook in veel opzichten onherkenbaar zijn voor haar oprichters.

In de voorbije tachtig jaar heeft de organisatie haar visie aangepast aan nieuwe realiteiten, met de focus op duurzame ontwikkeling en het klimaat door middel van het Intergovernmental Panel of Climate Change (IPCC), maar ook met de oprichting van organen zoals de Blauwhelmen of Unicef, het VN-kinderfonds.

Maar het deel van de organisatie dat het meest aan hervorming toe is, is ook datgene dat het meest bevroren lijkt in de tijd, namelijk de Veiligheidsraad. Het antwoord op de vraag hoe de VN hun vredes- en veiligheidscapaciteit kunnen versterken, ligt ook bij uitstek bij de Veiligheidsraad.

Maar heel recent nog kwam opnieuw de problematische structuur van dit orgaan aan het licht. Vorige week nog bleken vier van de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad (P5) niet aanwezig tijdens de vergadering in New York: premier Rishi Sunak van het Verenigd Koninkrijk, president Emmanuel Macron van Frankrijk, president Vladimir Poetin van Rusland en president Xi Jinping van China. Enkel Amerikaans president Joe Biden was present.

Gevraagd naar de afwezigheid van vier leden van de Veiligheidsraad, zei secretaris-generaal Antonio Guterres botweg tegen de verslaggevers: “Ik denk niet dat het al dan niet aanwezig zijn van een leider van een land deze belangrijke week minder of meer relevant maakt.”

Algemene Vergadering

Het meeste dat doet denken aan een ‘wereldparlement’ is anderzijds wel de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, het orgaan waar alle 193 lidstaten in zetelen, elk lid een stem heeft en waarvan de jaarlijkse bijeenkomst telkens start in de tweede helft van september. Het belang van de Algemene Vergadering is ook toegenomen omdat landen met lagere inkomens er steeds meer hun frustratie kunnen uiten over de sociale en economische onbalans wereldwijd.

Het misnoegen over het huidige systeem is een bredere trend die al langer zichtbaar is. Leiders als Biden en Macron lijken ook meer en meer gehoor te geven aan oproepen van ontwikkelingslanden om de internationale financiële architectuur te hervormen. De politiek bereikt schijnbaar een punt waarop kleinere en derdewereldlanden de status quo niet langer kunnen tolereren en rijke landen onderlinge verantwoordelijkheid niet louter als een concept zien.

Oekraïne

Ondertussen heeft de grootschalige invasie van Rusland in buurland Oekraïne ervoor gezorgd dat sommige staten ernstige zorgen begonnen te uiten. Het feit dat een van de P5-landen mensenrechten al 18 maanden schendt, is voor velen emblematisch voor het falen van de VN.

Barbara Woodward, de VN-ambassadeur voor Groot-Brittannië, zei dat haar land de hervorming van het multilaterale systeem wilde stimuleren door de permanente zetels van de Raad uit te breiden naar landen zoals India, Brazilië, Duitsland, Japan en een vertegenwoordiging van de Afrikaanse landen.

Volgens Natalie Samarasinghe, directeur Global Advocacy bij Open Society Foundations maken deze nieuwe inzichten de kans op hervorming echter niet groter. Zij denkt dat verandering een te grote uitdaging is voor de VN. “De organisatie is gebouwd op het feit om steeds een evenwicht te zoeken tussen principe en politiek – en het eerste overwint alleen als het kan worden afgestemd op het tweede”, verklaart ze.

Bovendien zou een hervorming ook procedureel een enorme uitdaging zijn: het VN-handvest zou moeten worden gewijzigd en dat vereist goedkeuring door tweederde van de leden van de Algemene Vergadering en ratificatie door hun wetgevende machten, en alle permanente leden van de Veiligheidsraad (P5). En politiek gezien is een van de grootste obstakels net het gebrek aan overeenstemming hierover binnen de regio’s.

Koppig en staatsgericht

Nochtans zou de Algemene Vergadering veel meer kunnen doen op het gebied van vrede en veiligheid buiten enkel sancties opleggen, onderzoeken instellen en bemiddelen. Samarasinghe stelt bijvoorbeeld dat de VN de belangrijke rol die maatschappelijke organisaties hierin kunnen spelen, beter zou moeten erkennen.

Duizenden maatschappelijke organisaties werken immers elke dag samen met de VN en zijn nu goed voor meer dan 70 procent van de fondsen en ruwweg tweederde van het personeel, weet ze.

“Maar veel van die organisaties werken nog steeds vanaf de zijlijn en slechts een fractie wordt toegelaten tot het VN-hoofdkwartier.”

Volgens Samarasinghe beseft het huidige systeem niet dat een van de meest ingrijpende transformaties van de internationale politieke gemeenschap in de afgelopen decennia net de opkomst van niet-statelijke actoren is geweest.

“We leven in een wereld waar de winsten van de private sector het BBP overschaduwen, waar sociale bewegingen miljoenen mensen kunnen mobiliseren en ‘influencers’ miljarden kunnen wegvagen met één enkele post; en waar een spijbelend schoolmeisje met een bord het wereldwijde gesprek kan veranderen. En toch blijft het internationale systeem koppig staatsgericht”, zegt ze.

Samarasinghe roept daarom op tot een overkoepelende strategie voor betrokkenheid, die volgens haar een geleidelijke overdracht van de ontwikkelings- en humanitaire taken van de VN naar lokale partners zou kunnen omvatten. “Dit zou een groter gevoel van eigenaarschap en verantwoordelijkheid bevorderen. Het zou ook de SDG’s nieuw leven kunnen inblazen”, zegt ze.

Daarnaast zou het volgens haar ook helpen om de ondraaglijke werklast voor de verschillende VN-agentschappen te verlichten, beperkte middelen vrij te maken en de onverenigbaarheid van de verschillende functies die de organisatie geacht wordt uit te voeren – politiek, humanitair, ontwikkeling en mensenrechten – te verzachten.

“Deze stap zal waarschijnlijk op veel weerstand stuiten, ook binnen de VN, vooral omdat het werk op humanitaire fronten zoals het bouwen van scholen en het redden van vluchtelingen tastbaarder is dan politiek. Maar het is juist op het geopolitieke toneel dat het werk van de VN het hardst nodig is.

“Dit zijn taken die niet gemakkelijk door anderen kunnen worden vervuld; zelfs met twee regionale organisaties in hun gezelschap is de G20 niet de G193. Dit is juist waar de VN in een unieke positie verkeren om het verschil te maken tussen de coördinatie in het geval van noodsituaties tot wereldwijde solidariteit”, concludeert Samarasinghe.

__

Natalie Samarasinghe was de eerste vrouwelijke CEO van de United Nations Association in het Verenigd Koninkrijk, ze werkte als speechschrijver voor de 73e voorzitter van de Algemene Vergadering en was chef Strategie voor het 75-jarige jubileum van de VN.