Toen hij op 19 april 2005 het balkon van de Sint-Pietersbasiliek betrad en de wereld kennis kon maken met de van oorsprong Duitser Josehp Ratzinger, nu als Paus Benedictus XVI, waren de reacties – zeker in de westerse wereld – nogal kritisch. Joseph Ratzinger stond immers niet bekend als de meest vooruitstrevende Kardinaal. De media haalden meteen de bekende koosnaampjes boven: Joseph Ratzinger was ‘de Panzerkardinal’ of ‘de rottweiler van God’. The Sunday Times gaf de Engelse Katholieken de raad mee: ‘Neem Latijnse lessen en ga leren leven als fundamentalist’.
Geen verrassing
Dat de Kardinalen tijdens het Conclaaf voor Ratzinger hadden gekozen, was geen verrassing. Zij vonden dat de conservatieve erfenis van Johannes Paulus II niet verloren mocht gaan en Ratzinger had zich tijdens het conclaaf sterk gemaakt dat hij daarover zou waken. Hij was op dat moment ook de Deken van het College van Kardinalen en die vonden hem de juiste man op de juiste plaats. Als Prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer was hij meer dan twintig jaar de ‘hoeder’ van de zuivere strikte leer. En dat was duidelijk geen progressieve lijn. Maar vriend en vijand gaven grif toe dat de Duitse Kardinaal dat op een theologisch briljante wijze deed.
Maar was hij de juiste man op de juiste plek in de juiste tijd? Toen hij op 11 februari 2013 aftrad, was de conclusie helder: zijn Pontificaat was geen groot succes geweest. De crisis in de Moederkerk was alleen maar groter geworden.
Mohammed
Benedictus XVI was er vooral in geslaagd mensen tegen zich in het harnas te jagen. Nauwelijks een jaar nadat hij tot Paus was gekozen, hield hij een toespraak die de Islamitische broeders en zusters op zijn zachtst gezegd verbaasde. Aan zijn vroegere universiteit in het Beierse Regensburg citeerde hij een Byzantijnse Keizer over de Profeet Mohammed: “Laat mij zien wat Mohammed voor nieuws heeft gebracht en je zult slechts slechte en onmenselijke dingen vinden”.
De (Islamitische) wereld was verbolgen, maar Benedictus was zich van geen kwaad bewust. Hij, de erudiete theoloog, had toch alleen maar geciteerd. Achteraf verontschuldigde hij zich en maakte hij het goed door in de Blauwe Moskee in Istanbul te bidden, samen met de Grootmoefti.
Maar bij deze flater bleef het niet. Hij blunderde toen hij voornemens was om de omstreden Britse Bisschop Richard Williamson te rehabiliteren. Williamson was een notoire ontkenner van de Holocaust, maar ook een voorman van het Pius X-genootschap, de aanhangers van de uiterst omstreden rechtsradicale Bisschop Lefebvre, die uit de Kerk was gezet. In zijn ijver om de eenheid binnen de Kerk te herstellen, had hij de Holocaust-mening over het hoofd gezien. Daarmee kreeg de Paus zelfs een uiterst boze Bondskanselier Angela Merkel tegenover zich en nam zijn populariteit in zijn geboorteland dramatisch af.
Die Pius X-episode zei vooral iets over de koers die Joseph Ratzinger wilde. Hij wilde de ‘fouten’ van het Tweede Vaticaans Concilie herstellen. Het mysterie was volgens hem verloren gegaan, vooral in de liturgie. Daarom wilde hij de Tridentijnse Mis weer toelaten: dat is een Kerkdienst in het Latijn en is gebaseerd op het Missaal van 1962 met alleen de preek in de volkstaal.
Maar Benedictus XVI was meer dan een aartsconservatieve scherpslijper. Hij was erg begaan met Europa en de Europese Unie en met de waarden van het verlichtingsdenken. Alleen vond hij dat Europa, door zijn Christelijke wortels te negeren, op de verkeerde weg zat. Op sommige thema’s nam hij ‘linkse’ standpunten in. Zo veroordeelde hij de invasie in Irak en was hij mordicus tegen de doodstraf. In economisch opzicht, was hij net als zijn opvolger Paus Franciscus, tegen de ongebreidelde vrije markteconomie.
Misbruik
Maar het Pontificaat van Benedictus werd vooral overschaduwd door kerkverlating en misbruikschandalen die opnieuw in alle hevigheid waren losgebarsten. Het was voor hem een niet te dragen last en Vaticaan-kenners waren het erover eens dat het hem menig slapeloze nacht moet hebben bezorgd. Toen hij Paus werd, wist Benedictus heel goed dat er verschrikkelijke zaken op grote schaal, wereldwijd, waren voorgevallen en deels nog aan de hand waren. Dat hadden schandalen in de Verenigde Staten en Ierland eind jaren 90 duidelijk aangetoond.
Maar tijdens zijn Pontificaat kwamen in 2010 de schandalen opnieuw in alle hevigheid naar boven en nu, nog dichter bij huis. In Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en de Benelux kwam het ene-na-het-andere voorval aan het daglicht. Benedictus trad zeker voortvarender op dan zijn voorganger JP II, maar voor velen in- en buiten de Kerk bleef de indruk dat de Kerk te laks was. Benedictus bleek niet opgewassen tegen een alliantie van Kardinalen die vonden dat hij te voortvarend te werk ging. Aan het einde van zijn Pontificaat was de kloof met de gelovigen en Kardinalen alleen maar groter geworden.
Maar er speelde meer. Een niet aflatend hoofdpijndossier voor Benedictus was de Romeinse Curie (het dagelijks bestuur van de Kerk). Daar was zoveel fout, dat de bezem er hoognodig doorheen moest. Een jaar voor hij aftrad, was ‘Vatileaks’ losgebarsten. De Italiaanse journalist Gianluigi Nuzzi was in het bezit gekomen van hoogst vertrouwelijke Vaticaanse documenten. Het boek dat Nuzzi daarover schreef, schetst een diep treurig beeld van het Vaticaan, een oord vol jaloezie, (homo)sex, intriges en financieel wanbeleid. Benedictus voelde dat hij de stal niet uitgemest zou krijgen. Hij was geen bulldozer, maar een verfijnde intellectueel. Dat besefte hij zelf het best.
Benedictus XVI: “Na herhaaldelijk gewetensonderzoek voor God, ben ik tot de zekerheid gekomen dat mijn krachten, door mijn gevorderde leeftijd, niet langer volstaan om het ambt van Petrus naar behoren te vervullen”.
Naast het natuurschoon in de Vaticaanse tuinen, was literatuur, zowel lezen als schrijven, Benedictus’ passie. Als Paus schreef hij schreef drie Jezus-boeken en drie Encyclieken. Zijn eerste, Deus Caritas Est , kon zelfs op de goedkeuring rekenen van Hans Küng, een van zijn scherpste criticasters. Benedictus kon scherp formuleren, want hij had een uitgesproken mening en een diep geloof. Tegelijk stond hij ook open voor andersdenkenden. Hij wilde altijd de dialoog aangaan, maar dat deed hij wel vanuit een erg groot geloof in het eigen gelijk. ‘Zelfs naar Pauselijke normen is zijn geloof in zichzelf bijzonder groot’, schreef The Guardian ooit. Veel meer dan een Kerkleider was Ratzinger een Kamergeleerde. Hij was dat beter gebleven, merkten zijn critici wel eens op.
Zijn terugtreden als Paus was voor hem zeker een opluchting. Na zijn emeritaat bleef Benedictus in het Vaticaan wonen in een klein Klooster. Aanvankelijk was er de vrees dat hij zijn opvolger voor de voeten zou gaan lopen. Dat deed hij niet. Dat liet Franciscus – wel het bulldozer-type – ook niet toe. Slechts één keer liep het fout tussen de twee. Twee jaar geleden raakte bekend dat Benedictus samen met Kardinaal Sarah een boek had geschreven waarin zij zich teweer stelden tegen de plannen van Paus Franciscus om het Priestercelibaat minder streng in te vullen. Maar Benedictus liet per kerende post weten dat zijn naam niet in het boek zou komen. Ook dat tekende hem. Hij wilde vooral niet dat hij nog een keer een onderwerp van controverse werd. Zijn diepste wens was dat de Moederkerk, waarvoor hij zijn hele leven had gegeven, het goed zou doen. Op de laatste dag van het jaar 2022 om 09.34 uur, riep de Heer hem voor de tweede keer.
De uitvaartplechtigheid van Benedictus is op donderdag 5 januari met Paus Franciscus als hoofdcelebrant, maar hoe die uitvaart er precies zal uitzien is nog niet helemaal duidelijk. Vanaf maandag wordt het lichaam opgebaard in de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad opdat gelovigen hem daar een laatste groet kunnen brengen.
Paus Franciscus die er geen geheim van maakte dat hij wenst af te treden, als zijn gezondheid de uitvoering van zijn taken in de weg staat, kon die beslissing tijdens Benedictus’ leven onmogelijk nemen. Voor Franciscus is die weg, sinds vanochtend, vrij.
