In Zuid-Afrika hervallen gemiddeld negen van de tien daders. De totale gevangenispopulatie bedraagt zo’n 260.000 gedetineerden, en daarvan hervalt dus 90 procent – een van de hoogste percentages in de wereld. In de VS schommelt dat cijfer rond de 67 procent. In China, een autoritaire staat waar grootschalige executies van recidivisten de norm zijn, schommelt het tussen 6 en 8 procent. Maar ook de liberale democratie Finland heeft met 31 procent een heel acceptabel cijfer.

De belangrijkste oorzaak in Zuid-Afrika lijkt de onwilligheid van het land om die conflicten in de samenleving op te lossen die criminaliteit en recidivisme aanjagen. Voorbeelden zijn ongelijkheid (een voedingsbodem voor gewelddadige criminaliteit), chronische werkloosheid en een overheidsbeleid dat mensen stigmatiseert en marginaliseert.

Stigmatiserende cultuur

Zuid-Afrika heeft een harde, stigmatiserende schaamtecultuur voor daders (in tegenstelling tot een integratieve schaamtecultuur). In een stigmatiserende schaamtecultuur worden ex-daders vaak geconfronteerd met discriminatie en uitsluiting. Daardoor worden ze uit de mainstream geweerd en naar criminele subculturen geduwd. De VS hebben een gelijkaardige cultuur.

In een integrative schaamtecultuur worden ex-daders aangemoedigd om zich opnieuw te integreren in de maatschappij. Ze krijgen er een baan en andere kansen om hen opnieuw in de mainstream maatschappij een plek te geven. China en Japan zijn daar voorbeelden van.

Die aanpak is ook wijdverspreid in Afrikaanse culturen, zoals in landen als Mali, Kenia en zelfs Nigeria. De reden? In veel Afrikaanse landen met een koloniaal verleden wordt gevangenschap in verband gebracht met slavernij.

De Australische criminoloog John Braithwaite heeft er al op gewezen dat stigmatisering “contraproductief” is en recidivisme aanjaagt. Recidivisme is een significant probleem in de criminologie, maar er zijn geen eenvoudige oplossingen. Het probleem is zowel complex als genuanceerd.

Alternatieve aanpak

In recent onderzoek ben ik op zoek gegaan naar oplossingen zoals die in Finland. Daar heerst weliswaar ook een stigmatiserende schaamtecultuur, maar die is stevig beïnvloed door integratieve factoren. “Nuance is alles”, stelt een bekend Chinees spreekwoord.

Die factoren zijn zowel duidelijk tijdens als na de Finse gevangenisstraffen. Tijdens hun straf wordt met hun bezorgdheden rekening gehouden. Hongerstakingen bijvoorbeeld komen in Finse gevangenissen niet voor – in Zuid-Afrika zijn ze frequent. En na hun straf worden grote inspanningen gedaan om ex-daders van een baan en financiële hulp te voorzien na hun vrijlating.

De meest opvallende eigenschap van het Finse systeem is een bewonderenswaardige recidivisme-score van zo’n 31 procent. En het land zet zoveel mogelijk in op alternatieve straffen: amper 53 op de 100.000 Finnen eindigt in de gevangenis.

In Zuid-Afrika schommelt het recidivismecijfer tussen 86 en 94 procent. De Zuid-Afrikaanse detentieratio (het aandeel veroordeelde criminelen dat naar de gevangenis gestuurd wordt) is bijna vijf keer hoger dan die van Finland, en toch heeft Finland amper een derde van het recidivismecijfer. De vraag is dus: waarom? Want beide landen hebben een stigmatiserende schaamtecultuur.

Specifieke ingrepen

Mijn onderzoek toont de specifieke eigenschappen van het Finse systeem die het tot een goed model voor de Zuid-Afrikaanse overheid maken. Daarbij zijn:

• Vrijheidsberoving als straf, zonder meer. Andere zaken die geassocieerd worden met gevangenisstraf, zoals vernederende of beledigende behandeling, isolatie, afname van privileges (zoals familiebezoek) en marteling, zijn niet aanwezig in het Finse systeem. Ze zijn stuk voor stuk wel aanwezig in Zuid-Afrika.
• Reïntegratie in de maatschappij. Daders krijgen in de mate van het mogelijke een baan en andere hulp om terug te keren naar de samenleving. Het helpt hen te overleven in de harde stigmatiserende cultuur.
• Bevordering van een normale humane omgeving in de gevangenis. Gevangenissen in Finland zijn niet omgeven door prikkeldraad, en cipiers dragen normale burgerkleding. Alles wordt in het werk gesteld om de gevangenisomgeving zo normaal mogelijk te maken.
• Een rechtvaardige en respectvolle behandeling, met respect voor de  waardigheid van gedetineerden. Uit onderzoek blijkt dat een vernederende aanpak van gevangenen hun eigenwaarde schaadt en hun reïntegratie in de maatschappij bemoeilijkt.
•  Een antwoord bieden op de bezorgdheden van de daders: begrip voor hun problemen laat ze toe zich als een deel van het systeem te voelen en maakt ze meer bereid tot samenwerking met de overheden.

Welke lessen?

Uit mijn onderzoek blijkt dat Zuid-Afrika veel kan leren van de Finse aanpak.

De Zuid-Afrikaanse academicus Gavin Bradshaw, expert in zowel diepgewortelde maatschappelijke conflicten als sociale cohesie, schrijft dat het meeste onderzoek rond onderhandelingen bevestigt dat een integratieve aanpak meestal veel effectiever is (dan onderhandelen vanuit een machtspositie).

De basisnoden erkennen van ex-gedetineerden, kan een significante impact hebben op het Zuid-Afrikaanse recidivismecijfer, zoals Bradshaw uitlegt.

Ik besluit dat het grote Finse succes een resultaat is van de erkenning van de primaire humanitaire noden van daders en ex-daders, en dat daarmee een bron voor conflict wordt geëlimineerd. Bij die noden zijn werkgelegenheid, indien mogelijk een eenvoudige accommodatie, waardigheid, en aandacht voor hun bezorgdheden.

In een land waar negen op de tien ex-gedetineerden hervalt, is het misschien eens tijd om het rehabilitatieparadigma te herzien. De ervaringen in Finland tonen de waarde van een verstandige conflictoplossing in het criminaliteitsbeleid.