In de maanden voor de Wit-Russische presidentsverkiezingen (op 26 januari) liet de autoritaire leider Alexander Loekasjenko honderden politieke gevangenen vrij. Sommige waarnemers zagen daarin een teken dat Loekasjenko van plan zou zijn om de repressie van zijn regime te versoepelen, in ruil voor een versoepeling van westerse sancties.

Maar dat bleek ijdele hoop, want nu Loekasjenko, die al sinds 1994 aan de macht is in de voormalige Sovjetstaat, zijn volgende ambtstermijn opnieuw in handen heeft, merken mensenrechtengroeperingen amper nog tekenen die wijzen op een versoepeling van zijn ijzeren hand.

“De onderdrukking in Wit-Rusland neemt niet af”, zegt Anastasiia Kruope, assistent-onderzoeker Europa en Centraal-Azië bij Human Rights Watch (HRW). “Er zijn geen protesten, mensen zitten in gedwongen ballingschap, er zijn ook geen legale manieren voor activisten om hun werk te mogen doen, en de onderdrukking gaat door.”

Repressie

In augustus 2020 gingen nog honderdduizenden mensen in Wit-Rusland de straat op omdat ze meenden dat de uitslag van de omstreden verkiezingen was vervalst en Loekasjenko onrechtmatig de macht claimde. Veiligheidsagenten traden met geweld op tegen de betogers, beelden die ook bij ons het nieuws hebben gehaald.

In de daaropvolgende zes maanden werden tienduizenden mensen gearresteerd en ten minste elf mensen gedood. Hoewel de protesten uiteindelijk ophielden, ging de repressie door. Afwijkende meningen werden bestraft, er volgden massa-arrestaties, gevangenschap en martelingen voor mensen die zich verzetten tegen het regime, en geheime politie en partijgetrouwen bewaakten de lijn van de regering streng.

In de afgelopen vier jaar zijn ook bijna vierhonderd journalisten gearresteerd, en een groot deel van de ngo-sector moest de deuren sluiten vanwege repressieve wetgeving over buitenlandse financiering. Die sluitingen hebben gevolgen gehad voor onder andere mensenrechtenwerk en essentiële gezondheidszorg.

Afhankelijkheid van Moskou

De internationale gemeenschap ziet Wit-Rusland grotendeels als een pariastaat, maar Moskou steunt Loekasjenko en ook China onderhoudt nauwe banden met het land. Westerse sancties hebben de repressieve regering niet doen inbinden.

Even leek het erop dat de vrijlating van politieke gevangenen – sinds afgelopen zomer en tot aan de verkiezingen – tot doel had om de relatie met het Westen te herstellen, of zelfs dat Loekasjenko zijn land wilde bevrijden van een steeds grotere afhankelijkheid van Moskou.

Maar zowel Wit-Russen in het land als in ballingschap zeggen nu dat ze niet verwachten dat het klimaat van angst snel zal verdwijnen. “Gewoonlijk wordt de mensenrechtensituatie in Wit-Rusland rustiger na verkiezingen, met minder arrestaties. Maar daar ziet er deze keer niet naar uit. We krijgen nog steeds meldingen van repressie”, zegt Natallia Satsunkevich, een mensenrechtenactiviste van de Wit-Russische ngo Viasna.

“De repressieve machine is groot en werkt snel”, zegt ze. “De politie zoekt en arresteert nog steeds mensen die hebben deelgenomen aan protesten in 2020.”

Wishful thinking

Lidziya Tarasenka, medeoprichter van Belarussian Medical Solidarity Foundation (Bymedsol), dat artsen helpt die Wit-Rusland hebben verlaten, zegt: “Alle verwachtingen dat de repressie zal afnemen, zijn wishful thinking”.

Tarasenka werkte zelf ook in de gezondheidszorg in hoofdstad Minsk, tot ze haar land ontvluchtte na de protesten in 2020. Ze ziet geen signalen dat de repressieve greep versoepelt.

“Ten eerste is het aantal vrijgelaten politieke gevangenen minder dan het aantal nieuwe gevangenen. Ten tweede is er nog steeds een heel leger van verschillende politionele en geheime diensten, en hun aantal groeit”, zegt ze.

Ook Sviatlana (niet haar echte naam) ontvluchtte Wit-Rusland vorig jaar nadat ze bedreigd werd. Door haar werk in de gezondheidszorg kwam ze in contact met voormalige politieke gevangenen. Sommigen waren in de gevangenis gemarteld, en ze had hen geholpen en wat geld toegestopt voor behandelingen om hun herstel te bevorderen.

Zelf wist ze te ontsnappen, maar ze vreest problemen voor haar voormalige collega’s omdat ze met haar hebben samengewerkt.

Hoofd naar beneden

Anastasiia Kruope van HRW zegt dat veel Wit-Russen meegaan in het bevel ‘hou je hoofd naar beneden en maak geen problemen’, maar dat zelfs dat geen garanties biedt.

“Je weet nooit helemaal wat er plotseling een probleem kan worden”, zegt ze. “Misschien heb je in het verleden een opmerking op sociale media geliked of iemand gevolgd, zelfs niet vanwege diens politieke standpunten. Dat kan bijvoorbeeld een mediakanaal zijn dat vervolgens tot terroristische groepering of iets dergelijks wordt uitgeroepen. Zo kan je plots diep in de problemen komen.”

Zo werkt de repressie: niet weten welke activiteit plotseling een strafbaar feit kan worden, en dus maar kiezen voor een bestaan onder het maaiveld.

Wat Loekasjenko intussen zelf van plan is aan het begin van zijn nieuwe ambtstermijn, blijft voor velen onduidelijk, al wijst het er niet meteen op dat toenadering zoeken tot het Westen er nog in zit. Op de persconferentie na zijn verkiezingsoverwinning, toen westerse leiders dreigden met meer sancties en de verkiezingen afwezen als een “schijnvertoning”, zei hij nadrukkelijk: “Het Westen interesseert me geen moer.”